Nə mutlu türkəm deyənə!

Birinci Dünya müharibəsinin gedişində aldığı ağır məğlubiyyətlər nəticəsində Osmanlı imperiyası nəinki geniş coğrafiyasından məhrum olmuş, hətta özünün tarixi ərazisini, indiki Türkiyənin böyük hissəsini də itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdı. Belə ağır şəraitdə Mustafa Kamal paşa Osmanlı ordusundakı vətənpərvər zabitlərlə birlikdə Türkiyənin qurtuluşu uğrunda savaşa başladı. 1919-cu il mayın 19-da Qara dəniz sahilindəki Samsun şəhərindən başlanan mübarizə üç il davam etdi. 1919-cu ilin dekabrında Ankaraya gələn Mustafa Kamal bu şəhəri Türkiyə dövlətçiliyi uğrunda mübarizənin mərkəzi elan etdi. Çünki İstanbuldakı iqtidar ölkəyə nəzarəti çoxdan itirmişdi.

Mustafa Kamal 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada xalqın iradəsini təmsil edən Türkiyə Böyük Millət Məclisinin çağırılmasına nail oldu. 1920-ci ilin avqustunda İstanbuldakı hökumət I Dünya müharibəsinin qalibləri olan Birləşmiş Ştatlar, Britaniya və Fransa tərəfindən Sevr anlaşmasını imzalamağa məcbur edildi. Sazişə görə, Osmanlı 1914-cü ilə qədər olan ərazilərinin 75 faizini itirir, ordu və donanması müttəfiq ölkələr tərəfindən bölüşdürülürdü. Amma sözügedən anlaşma xalqda böyük etiraz doğurdu, Mustafa Kamal türk xalqının heç vaxt bu təslimçilik aktına razı olmayacağını bildirdi. Atatürk "suverenlik verilməz, alınar" deyərək yola çıxdı. O, hər zaman deyirdi ki, türk milləti müstəqil yaşamış və müstəqilliyi var olmalarının yeganə şərti olaraq qəbul etmiş cəsur insanların nəvələridir. Bu millət heç bir zaman azad olmadan yaşamamışdır, yaşaya bilməz və yaşamayacaq!

Bu prinsiplə hərəkət edən Mustafa Kamalın başçılıq etdiyi Qurtuluş savaşı daha da genişləndi. 1921-ci ilin yanvarından başlayaraq qələbələr əldə edən türk ordusu həmin ilin avqustunda Sakarya savaşından zəfərlə çıxdı. 1922-ci ilin avqustunda Mustafa Kamalın komandanlığı altında həyata keçirilən "Böyük Taarruz" ("Böyük Hücum") əməliyyatı ilə Türkiyənin yunan ordusunun işğalı altında olan cənub-qərb hissəsi azad edildi. 30 avqust Zəfəri ilə yeni dövlətin quruluşunun da təməli qoyuldu. Türkiyə Sevr anlaşmasının ləğv edilməsi üçün Lozannada yeni beynəlxalq konfransın çağırılmasına nail oldu. 1923-cü ilin iyulunda Lozanna konfransının yekun sənədi Sevr müqaviləsini ləğv etdi və Türkiyənin ərazisini indiki sərhədlər çərçivəsində müəyyənləşdirdi. 1923-cü il oktyabrın 2-də türk ordusu sonuncu işğalçı qoşunları da, yəni ingilis hərbi gəmilərini İstanbuldan çıxardı. 1923-cü il oktyabrın 29-da Mustafa Kamal Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxış edərək Türkiyə Cümhuriyyətinin yarandığını elan etdi. Parlament Mustafa Kamalı ölkənin ilk prezidenti seçdi, ilk hökumətin qurulması isə ordu komandanlarından İsmət İnönüyə tapşırıldı. 1923-cü il oktyabrın 29-da yeddi əsrlik Osmanlıdan sonra yeni dövlətin - Cümhuriyyətin qurulması ümumtürk tarixində yeni səhifənin yazılması idi. Ondan öncə cəmi 23 aylıq ömrü olmuş Azərbaycan Cümhuriyyətinin uzun müddət müstəqilliyini qoruya bilməməsi, eləcə də Orta Asiyadakı türk xalqlarının milli dövlət qurmaq niyyətlərinin şimal küləyi ilə puça çıxarılmasından sonra Ankarada Atatürkün öndərliyi ilə bəyan edilən Türkiyə Cümhuriyyəti, əslində bütün Türk dünyası üçün ümid yeri idi.

Amma Cümhuriyyətin ilk illəri Türkiyə tarixinin çətin dövrü olsa da, Mustafa Kamal ölkənin bölünməzliyini təmin edə bildi. 1932-ci ildə TBMM-in qərarı ilə Mustafa Kamala Atatürk adı verildi. 1923, 1927, 1931, 1935-ci illərdə, ümumilikdə dörd dəfə prezident seçilmiş Atatürk 1938-ci il noyabrın 10-da vəfat etdi. Ondan sonra prezident postuna Baş nazir İsmət İnönü keçdi. O da TBMM-də dörd dəfə prezident seçildi. 1950-ci il parlament seçkilərində hakimiyyətə Adnan Menderesin rəhbərlik etdiyi Demokrat Partiyası gəldi. Menderesin Baş nazir olduğu 10 ildə Türkiyə sürətli iqtisadi inkişaf və islahatlar dövrünə qədəm qoydu, geniş özəlləşmə başladı, Türkiyənin beynəlxalq nüfuzu artdı. Qardaş ölkənin 1952-ci ildə NATO-ya daxil olması da Menderesin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.