Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə dəmir yolunun inkişafı

XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda neft sənayesinin sürətli inkişafı digər istehsal və xidmət sahələrinin yaranmasına şərait yaratmışdır. Neft məhsullarının xarici ölkələrə daşınması yeni nəqliyyat şəbəkəsinin yaranmasına səbəb oldu.

Bu sahədə Zaqafqaziya ərazisində yeni dəmir yollarının layihələndirilməsi və tikintisi çar Rusiyası hökumətinin müstəmləkəçilik siyasətinə uyğun olaraq ön plana çəkilmişdir. Zaqafqaziya ərazisində istismara verilən Bakı-Tbilisi (1883), Uluxanlı-Culfa (1908), Tiflis-Poti (1872), Tiflis-İrəvan (1902), Aleksandropol-Kars (1899) və s. dəmir yol xətləri I Dünya müharibəsindən sonra formalaşan yeni dövlətlərin təşəkkülündə gərgin siyasi böhranın həll olunmasında mühüm rol oynamış, müasir dövrdə isə bir çox milli-etnik məsələlərin həlli yolunda müsbət nəticələrə səbəb olmuşdur. 12 fevral 1918-ci ildə türk qoşunları general-leytenant Vahib Paşanın rəhbərliyi altında cəbhə boyu hücuma keçərək Zaqafqaziya ərazilərindəki dəmir yollarının xeyli hissəsini tutdular. 1920-ci ilin 29 sentyabrında türk qoşunları Sarıkamış və Karsdan hücuma keçərək 7 noyabrda general Kazım Qarabekir Paşanın rəhbərliyi ilə Ararat Respublikasının bütün dəmir yollarını ələ keçirdi. 2 dekabr 1920-ci ildə Gümrüdə Ararat Respublikasının təslim olma aktını imzaladı. Ancaq Yerevanda 29 noyabr 1920-ci ildə XI Ordunun köməyi ilə hakimiyyətə gələn bolşeviklər bu təslim aktını qəbul etmədilər. Çar Rusiyası 1916-cı ildə Təbrizdən Culfaya dəmir yolu çəksələr də, Culfadan Mincivana dəmir yolunun (126 kilometr) tam istismara verilməsi 1942-ci ildə sovet hökuməti tərəfindən yerinə yetirilmişdir.

Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (28 may 1918-ci il - 27 aprel 1920-ci il) ölkəmizdə dəmir yol nəqliyyatının fasiləsiz və nizamlı işləməsinin təmin olunması, xalq təsərrüfatının inkişafı və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin qorunmasında başlıca rol oynamışdır. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərində neft sənayesinin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq neftin nəql olunması bir çox çətinliklər yaradırdı. Bu məqsədlə istər çar Rusiyası, istərsə də ADR dövründə dəmir yolunun inkişafına və maddi-texniki təchizatına xüsusi fikir verilmişdir.

Bu dövrdə Azərbaycan dəmir yolunun istismar uzunluğu 820 kilometr idi ki, onun tərkibində Bakı-Sabunçu-Suraxanı (uzunluğu 20 kilometr, 1880-ci ildə tikilmişdir), Tiflis (Ağstafa)-Bakı (456 kilometr, 1883), Dərbənd-Biləcəri (231 kilometr, 1901), Uluxanlı (Masis)-Şərur-Culfa (113 kilometr, 1908) xətləri daxil idi. Azərbaycan hökuməti böyük iqtisadi çətinlik şəraitində işləyirdi. Azərbaycanın Yollar Nəqliyyatı Nazirliyinə Xudadat bəy Məlikaslanov (1879-1935) rəhbərlik edirdi. X.B.Məlikaslanov qardaşı Teymur bəy Məlikaslanovla birlikdə 1904-cü ildə Sankt-Peterburq şəhərində Dəmir Yol Mühəndisləri İnstitutunu bitirmişdir. Demokratik Respublikanın yarandığı ağır iqtisadi-siyasi şəraitdə o, qardaşı T.B.Məlikaslanovla birlikdə dəmir yolunda bərpa işlərini təşkil etmiş, yük və sərnişindaşıma ahəngini nizama sala bilmişlər. T.B.Məlikaslanov Dəmir Yolu İdarəsinin rəisi vəzifəsində işləyirdi. X.B.Məlikaslanov 1917-ci ildə Rusiya Müvəqqəti Hökumətinin Zaqafqaziya dəmir yolu komissarlığı üzrə nazirliyin komissarı və 1918-ci ilin əvvəllərində Zaqafqaziya Federativ Respublikasında yollar nəqliyyatı naziri vəzifələrində işləməsi ADR-də dəmir yolunun hərtərəfli inki-şafına öz elmi-texniki töhfəsini vermişdir. Demokratik Respublika dövründə Azərbaycan dəmir yolunun inkişafı aşağıdakı üç xarakterik xüsusiyyətlə səciyyələnir.

1. Bu dövrdə ən nəhəng işlərdən biri Ələt-Culfa dəmir yolu xəttinin çəkilişinin bərpa edilməsi idi. Bu yolun çəkilişinə hələ çar Rusiyası hökuməti tərəfindən 1916-cı ilin iyu-lundan başlanmısdır. Ələt-Culfa dəmir yolu həm də böyük iqtisadi və hərbi-strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu yol Bakını Təbrizlə birləşdirməli idi ki, İranın mədən filizlərinin Rusiyanın iri sənaye mərkəzlərinə daşınması təmin olunsun.