Son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışlar. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar indi Ermənistan adlandırılan ərazidən - min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınmış, xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskənləri dağıdılıb viran edilmişdir. Erməni vəhşiliyi, erməni terroru Ağrı vadisinin Üçkilsə (Eçmiədzin) rayonunda da müşayiət olunmuşdur.
Üçkilsə rayonunun ərazisində tarixən türklər (azərbaycanlılar) yaşamışlar. Erməni vandalları, dünyanı qan çanağına döndərən haylar bu ərazilərə sonralar köçürülmüşdür. 1828-ci ilədək rayonun ərazisində yaşayan azərbaycanlı əhali ermənilərdən dəfələrlə çox olmuşdur. 1828-1830-cu illərdə Osmanlı imperiyasının Van, Sasun, Qacarlar dövlətinin (İran) Xoy, Salmas vilayətlərindən köçürülən ermənilərin böyük əksəriyyəti Üçkilsə rayonunun ərazisində yerləşdirilmişdir. Elə bu vaxtdan da ermənilərin sayı artmağa başlamış, haylar tədricən azərbaycanlılara qarşı xəyanət toru qurmuşlar. Bu sahədə ermənilərə dəstək verən isə pis xislətli keşiş idi.
Üçkilsə rayonunda 1918-ci ilə kimi üstünlük yenə türklərdə olmuş, ermənilər istədikləri kimi əl-qol ata bilməmişlər. 1918-1920-ci illərdə yeni Ermənistan (daşnakların hakimiyyəti dövründə) rəhbərliyinin yürütdüyü antitürk və antimüsəlman siyasəti nəticəsində rayonun indiki ərazisində yaşayan azərbaycanlılar soyqırımına və deportasiyaya məruz qalmış, onların sayı ermənilərə nisbətən 7 dəfə azalmışdı. Həmin illərdə neçə-neçə azərbaycanlı ailə məcburən ata-baba yurd yerlərini tərk etmişdir. Əmlakları haylar tərəfindən ələ keçirilmiş, ev-eşikləri yandırılmışdı.
1930-cu il sentyabrın 9-da rayon təşkil edilən zaman 56 yaşayış məntəqəsindən (kəndlərdən) ibarət olmuşdur. Bunların da 24-ü sırf türk kəndi idi. Rayon mərkəzinə ən yaxın dəmiryol dayanacağı 15 km məsafədə yerləşən Üçkilsə (Eçmiədzin) stansiyasıdır. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 20 kilometr idi.
1970-ci ilin məlumatına görə, rayonun ərazisində bir respublika tabeli şəhər - Üçkilsə, Ağrı vadisində Ararat düzənliyi yerləşirdi. 1924-cü ildən qəza, 1930-cu ildən respublika tabeli şəhər olmuşdur. Dünya ermənilərinin katalikosu burada oturur, onun türk xalqlarına qarşı düşmənçilik mövqeyi həmişə aydın şəkildə nəzərə çarpırdı. Kilsədə keçirilən məxfi iclaslara xarici ermənilərin nümayəndələri də dəvət olunurdu. Şübhəsiz ki, müzakirə olunan məsələlərin önündə Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımızın sıxışdırılıb çıxarılması, "dənizdən-dənizə böyük Ermənistan" xülyasının reallaşdırılması idi. Əlbəttə, bu məkrli hadisələr üçün dünya erməniləri qucaq-qucaq vəsait qoyurdu...
Üçkilsə rayonunda azərbaycanlılara məxsus 13 kənd sovetliyi fəaliyyət göstərirdi. Əhali əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdu. Burada azərbaycanlıların normal təhsil almalarına ögey münasibət göstərilir, dövlət səviyyəsində gənc kadrların yerləşdirilməsinin qarşısı alınırdı. Şübhəsiz ki, bu da azərbaycanlılar arasında narazılıq yaradırdı. Rayonda səhiyyə xidməti isə çox zəif idi.
Ermənistan SSR (1920-1988) Ali Soveti Rəyasət Heyətinin müxtəlif illərdə qəbul etdiyi fərmanlar ilə Üçkilsədəki türk mənşəli kəndlərin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir.
1932-ci ilin inzibati bölgüsünə görə Üçkilsə rayonunun ərazisində 71 yaşayış məntəqəsi olub. Onların 52-də azərbaycanlılar yaşayırdı. Lakin Zəngibasar rayonunun hər dəfə yaradılıb ləğv edilməsi ilə əlaqədar Üçkilsə rayonu da ərazi dəyişikliyinə məruz qalmışdır. 1937-ci ilin dekabrında rayonun ərazisindən 14 kənd alınıb Zəngibasar rayonuna verilmiş, 1940-cı ildən sonra həmin kəndlər yenidən, 1969-cu ildə ikinci dəfə bərpa olunan Zəngibasar rayonuna verilmişdir.
1918-1920-ci illərdə rayonun indiki ərazisində yerləşən kəndlərin əhalisi hayların soyqırımına və deportasiyasına məruz qalmışlar. Bu kəndlərdən yalnız Aşağı Qarxun və Qarğabazarı kəndlərinin azərbaycanlı əhalisinin cüzi bir hissəsi Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra,
